Late Middeleeuwen
1000 – 1500
Landschap
Tussen 1000 en 1200 wordt vrijwel het hele veengebied ontgonnen, waardoor nieuw bewoonbaar gebied en bouwland ontstaat. Hierdoor raken ook grote delen van de provincie verzwolgen door het water. Als gevolg van de ontginning en ontwatering van het veen daalt de bodem namelijk sterk, wat het land kwetsbaar maakt voor overstromingen. Het onstuimige klimaat ten tijde van de Volle en Late Middeleeuwen zorgt ervoor dat de Zuiderzee ontstaat en dat gebieden als Texel en Wieringen eilanden worden. In de ontgonnen veengebieden vormen zich grote binnenmeren als de Beemster en de Schermer. Veel dorpen in de Wieringermeer en het huidige Markermeer raken verspoeld en worden verlaten. Kleine huisterpen zijn niet meer voldoende om de zee te weren. De eerste dijken worden aangelegd om het land te beschermen.
In de 12de eeuw wordt een begin gemaakt met de bouw van de Westfriese Omringdijk. Die is aan het begin van de 14de eeuw voltooid. Veel wielen, oude dijkdoorbraken in de vorm van diepe ronde plassen met een verlegde dijk eromheen, herinneren ons eraan dat ook na de aanleg van de dijken de regionale bewoners nog veel last hadden van de ontembare zee. Dijken worden door de eeuwen heen constant verbreed en opgehoogd. Rond 1400 kon je vanaf het platteland op veel plaatsen de kerktorens en muren zien van de jonge steden, die 400 jaar eerder nog helemaal ontbraken. Van de vroegmiddeleeuwse oerbossen is dan bijna niets meer over. Alleen in het zuiden van Kennemerland ligt nog de 'grafelijke wildernis’.
Het landschap uit de Late Middeleeuwen. Klik op de gele hotspots op de kaart voor topvondsten uit die tijd.
Bekijk hier de bekende vindplaatsen uit deze periode.
Een slingerende Westfriese Omringdijk rond vroegere doorbraken van het water, foto T. Baart.
Bewoners
In deze eeuwen verandert er veel voor de bewoners van het gebied dat vanaf ongeveer 1100 als 'Holland’ bekend staat. Door de grootscheepse veenontginningen is er meer ruimte voor landbouw en veeteelt, wat resulteert in een veel hogere productie van voedsel. De bevolking neemt dan ook sterk toe. Aanvankelijk bestaat die bevolking voornamelijk uit boeren. Maar in de 13de eeuw ontwikkelen zich handelscentra met kooplui en gespecialiseerde ambachtslieden. Deze plaatsen groeien uit tot de eerste steden. De oudste stad in Noord-Holland is Muiden, gevolgd door Alkmaar en Haarlem. Daarna komen de Zuiderzeesteden als Enkhuizen, Hoorn en Amsterdam op. De Abdij van Egmond is in die tijd het belangrijkste religieuze centrum van West- Nederland.
Vanaf 1000 worden de graven die het gebied namens de Duitse koning besturen, steeds machtiger en onafhankelijker. Aan het eind van de 13de eeuw hebben ze de grenzen van (Noord- en Zuid-) Holland in grote lijnen vastgelegd zoals deze nu nog steeds bestaan. Daarvoor moeten ze voortdurend strijd leveren tegen hun 'buurstaten’ Vlaanderen en Utrecht, tegen de adel in hun eigen graafschap en tegen de West-Friezen, die onafhankelijk willen blijven. Het levert Noord-Holland veel kastelen op, die tegenwoordig niet allemaal meer zichtbaar zijn. Je ziet er meer over in een film over de (verdwenen) kastelen van Noord-Holland. Holland komt uiteindelijk als machtigste en rijkste graafschap uit al die strijd tevoorschijn.
De strijd tussen de Hollanders en de West-Friezen in Noord-Holland komt ook tot uiting in de taal die de bewoners van Noord-Holland in deze tijd spreken. Alleen in de kuststrook wordt het ‘Hollands’ gesproken, een dialect van het Middel-Nederlands. In de rest van Noord-Holland wordt nog steeds Fries gesproken. Vanaf de 13de eeuw verdwijnt het Fries in dit gebied geleidelijk aan en uiteindelijk gaat het Hollands geheel domineren.
Boeren, stedelingen en edelen hangen in deze periode allemaal het katholieke geloof aan, de (toen) heersende stroming binnen het christendom. Er worden fraaie kerken en grote kloosters, als de Sint-Adelbertabdij in Egmond, gebouwd, en de kerk heeft veel macht en bezit. Kloosterorden spelen ook een belangrijke rol bij de veenontginningen. In de loop van de 15de eeuw worden veel nieuwe kloosters gesticht, maar veel mensen zijn ook steeds ontevredener over het materialisme van de kerk.
Het graafschap Holland ontwikkelt zich vanuit het oorspronkelijke graafschap Holtland (donkerblauw op de kaart hieronder) dat zich bevindt in het huidige Zuid-Holland. Van daaruit breidt het zich in noordelijke richting uit. Eerst alleen in de duinstreek, daarna naar het hele gebied dat we nu als (Noord- en Zuid-) Holland kennen. Over deze periode lees je meer in de brochure ‘De makers van Holland’.
De ontwikkeling van steden in Noord-Holland.
De ontwikkeling van het graafschap Holland.
Talloze aanvallen van Hollanders (gele pijlen) en West-Friezen (blauwe pijlen) resulteerden in grote veldslagen.
Topvondst
De Hollanders en West-Friezen vochten talloze veldslagen uit in de Late Middeleeuwen. Dat deze strijd gruwelijk was bleek wel uit de menselijke schedel die archeologen in 1991 vonden in Sint Pancras. De schedel bleek afkomstig uit de slag bij Vronen uit 1297. De verwondingen laten weinig aan de verbeelding over.
Mensfiguren Willem van Brederode en Hillegonda van Voorne, 1250-1300
Klik op Willem en Hillegonda voor meer informatie
Wil je oog in oog staan met Willem en Hillegonda van Brederode? Kom met de klas naar Huis van Hilde. Er zijn verschillende leuke en leerzame educatieve programma’s over onder andere de Middeleeuwen. Kijk op de pagina schoolbezoek voor meer informatie.
Intussen in de rest van de wereld
Tempelcomplex Angkor Wat in Cambodja, Wikimedia Commons.
11de – 14de eeuw
De stad (Groot-) Zimbabwe wordt gebouwd in het gelijknamige land
◀ begin 12de eeuw
In Cambodja wordt een begin gemaakt met de bouw van het tempelcomplex van Angkor-Wat
1200 - 1521
Het Aztekenrijk in Mexico bloeit
1347 - 1352
De pestbacterie verspreidt zich vanuit Azië naar Europa en heeft tientallen miljoenen doden tot gevolg, de ziekte staat bekend als de Zwarte Dood
14de – 16de eeuw
In Europa herleeft de waardering voor kunst en cultuur van de Griekse en Romeinse oudheid; de Renaissance
1492
De Italiaanse zeevaarder Columbus landt, op zoek naar een westelijke route naar Indië, in het Caraïbisch gebied